Znaczenie architektury wodnej w kulturze i historii Bułgarów
Wyróżniamy wiele typów architektury: architekturę wnętrz i krajobrazu, architekturę sakralną i mieszkalną, renesansową i barokową, a także lądową i wodną oraz wiele innych. Każdy z tych typów jest ważny i potrzebny, ponieważ z założenia wszelkie budowle powinny spełniać trzy zasady: trwałości, użyteczności i piękna [1] – ich rolą jest służyć człowiekowi pod względem zarówno estetycznym, jak i praktycznym. To właśnie na tym drugim aspekcie architektury, a dokładniej architektury wodnej, chciałabym oprzeć dzisiejsze przykłady zaczerpnięte z kultury bułgarskiej i innych.
Od zarania dziejów woda była ważnym elementem egzystencji ludzkiej i nie tylko, ponieważ była niezbędna do życia wszystkich istot, co czyni ją jednym z największych bogactw świata. Pełniła tę rolę od narodzin człowieka aż do jego śmierci, towarzysząc mu w czasie świąt, podstawowych rytuałów codziennych i obrzędów. Często stosowano ją w zabiegach leczniczych, wykorzystując jej właściwości oczyszczające i uzdrawiające. Wierzono także, że woda ma właściwości magiczne. Wszystko to sprawiało, że każda istota żywa pragnęła dostępu do wody, zwłaszcza wody pitnej, wody słodkiej, zdatnej do gotowania, utrzymywania higieny i wykorzystywania w rolnictwie [2]. Z tego powodu życie ludzkie od zawsze rozwijało się nad rzekami, jeziorami, strumieniami. Tym, którzy osiedlali się dalej od źródeł wody pitnej z pomocą przychodziły akwedukty, które dostarczały ją do osad lub miast [3].
Dowodem inżynierskiego geniuszu starożytnych były systemy wodociągowe Rzymu. Jak podają źródła, w I wieku łączna długość 9 akweduktów wokół Rzymu liczyła 420 kilometrów. Według Frontyna [4] do miasta doprowadzano 992 litry wody dziennie, ale faktycznie mogło dopływać jej znacznie mniej, m.in. przez nieszczelności rur. Początkiem akweduktu było źródło, z którego woda płynęła kanałami do zbiornika osadowego, potem do wieży rozdziału, skąd rurami trafiała do publicznych fontann, ubikacji i łaźni oraz domów bogaczy [5]. Dr inż. Maciej Ways [6] z Wydziału Instalacji Budowlanych Politechniki Warszawskiej tłumaczy:
Starożytne systemy działały na zasadzie grawitacji, czyli najwyżej położone było źródło, a spadek kanałów prowadzących wodę musiał być w miarę stały. Szukano więc tras omijających przeszkody, ale jak trzeba było, przebijano tunele przez wzniesienia i nad dolinami budowano mosty [7].
Pliniusz Starszy w Historii naturalnej [8] i Witruwiusz w traktacie O architekturze [9] pisali, że budowę każdego akweduktu zaczyna się od sprawdzenia jakości wody – badania jej zapachu, smaku, koloru, osadów, stanu zdrowia żyjących w jej pobliżu ludzi i szybkości, z jaką gotują się w niej warzywa (czyli jej twardości). W Rzymie najlepszą wodę doprowadzał akwedukt Aqua Marcia, a najgorszą (wykorzystywaną do podlewania ogródków) Aqua Alsietina [10], wybudowany w 2 roku p.n.e. Co ciekawe, jeden z najstarszych znanych na świecie akweduktów został zbudowany około 700 lat p.n.e. na polecenie asyryjskiego króla Sennacheryba. Doprowadzał on wodę do Niniwy z (leżących 50 kilometrów od miasta) gór. Spośród rzymskich wodociągów najbardziej znane są:
Aqua Appia (312 rok p.n.e.);
czynny do dziś Aqua Marcia (144 – 140 p.n.e.);
Aqua Virgo (20 p.n.e.);
Aqua Claudia (52 rok n.e.) [11].
Oprócz akweduktów ważnymi elementami architektury wodnej były studnie, młyny oraz przepompownie. Do budowy obiektów z napędem wodnym wykorzystywano miejsca o odpowiednich warunkach terenowych (ukształtowaniu powierzchni i przepływie wody). Zwierzętami wodnymi o dużym znaczeniu gospodarczym i kulinarnym były (i do dzisiaj są) ryby. Jako źródło białka, tłuszczu i niezbędnych witamin stanowiły ceniony oraz chętnie spożywany pokarm. Unikano jednak wówczas nadmiernej eksploatacji ekosystemów wodnych, by nie rozzłościć Rybiego Króla, który mógł ściągnąć na ludzi jakieś nieszczęścia. Dbano więc o zachowanie zasobów wodnych – można przyrównać te praktyki do lokalnej ochrony przyrody. Siły przyrody, żywioły, jakimi są np. ogień czy woda, miały wpływ na to, jak ludzie postrzegali świat i tłumaczyli sobie różne jego zjawiska [12].
Z czasów rzymskiego panowania w Bułgarii pochodzą dwa akwedukty, zachowane do dziś w Płowdiwie. Dzięki umiejętnościom architektonicznym i inżynieryjnym starożytnych dawne Philippopolis było zaopatrywane w słodką górską wodę z Rodopów. Podczas wieloletnich wykopalisk archeolodzy odkryli dwa akwedukty i glinianą rurę wodociągową, zbudowane prawdopodobnie w II–III wieku. Pierwsze kanały zostały położone pod ulicami Philippopolis na początku II wieku, kiedy to miasto zostało całkowicie przebudowane. Odbudowy dokonano po niszczycielskim najeździe Gotów w 251 roku. Akwedukty miały łączną długość 30 kilometrów. Jeden z nich miał około 6 kilometrów długości i miał podstawy różnej wielkości. Ich fundamenty osadzono na drewnianych słupach wbijanych w ziemię. Obecnie lepiej zachowany i bardziej imponujący jest zachodni akwedukt.
Wodociąg zaopatrywał budynki użyteczności publicznej, zegar wodny, synagogę, łaźnie, fontanny. Zamożne gospodarstwa domowe również miały bieżącą wodę w kuchniach, łazienkach i toaletach, która płynęła ołowianymi rurami. Dwa akwedukty zapewniały mieszkańcom Philippopolis 43 000 metrów sześciennych czystej wody. Akwedukty w Płowdiwie zostały odrestaurowane w latach osiemdziesiątych XX wieku na ich autentycznych fundamentach. W innych osadach w Bułgarii istniały również rzymskie akwedukty, ale nie zostały one zachowane ani dobrze zbadane. Jednym z nich był akwedukt, który zaopatrywał Nicopolis ad Istrum. Czerpał wodę z podziemnej rzeki jaskini Musina i miał wydajność 16 000 litrów wody na dobę [13]. Nie budzi zatem wątpliwości to, że akwedukty były potrzebnym i użytecznym wynalazkiem myśli architektonicznej. Pozostałości akweduktów w dzisiejszym Płowdiwie nadal stanowią piękną i cenną pamiątkę historyczną oraz atrakcję turystyczną dla odwiedzających miasto.
Ciekawym znaleziskiem zaowocowały prace archeologiczne naukowców w Novae w Bułgarii. Novae było obozem legionowym, wybudowanym w I w. n.e. przez rzymski legion jako stała baza I Legionu Italskiego na limesie (granicy cesarstwa) dolnodunajskim w prowincji Mesia Inferior. W 69 roku postanowiono umocnić granicę cesarstwa, ponieważ obawiano się sąsiadującej z nią Dacji. Dlatego wtedy przeniesiono nad Dunaj świeżo sformowany legion, który tworzyli tylko mieszkańcy Italii – I Legion Italski stacjonował w Novae do połowy V wieku. Od kilkudziesięciu lat na terenie obozu znajduje się stanowisko archeologiczne polskich specjalistów, którzy badają to miejsce wspólnie z bułgarskimi partnerami. Zespół pod kierunkiem prof. Piotra Dyczka z Ośrodka Badań nad Antykiem Europy Południowo-Wschodniej UW dokonał szeregu odkryć. Zwrócił uwagę m.in. na znalezisko w postaci fragmentów całych systemów wodociągowych, wykonanych zarówno z rur ceramicznych, jak i ołowianych. Naukowiec podkreślił, że ołowiane rury rzadko się zachowują do naszych czasów, bo surowiec, z którego je wykonywano był cenny i dlatego wtórnie wykorzystywany. Jak wyjaśnił wcześniej PAP dr Martin Lemke z Ośrodka Badań nad Antykiem Europy Południowo-Wschodniej UW, fragmenty sieci wodociągowej w Novae świadczą o tym, że armia rzymska przykładała ogromną wagę do zapewnienia sobie stałego dostępu do wody jako najważniejszego z towarów pierwszej potrzeby. Żołnierze mogli skorzystać z niej między innymi w termach [14]. W przypadku Novae ujęciem było źródło rzeki Dermen, gdyż pobliski Dunaj – ze względu na zbyt duże zanieczyszczenie – nie nadawał się na źródło wody pitnej. Projektanci bardzo dbali, by doprowadzana woda była dobrej jakości. Akwedukt o długości prawie 10 kilometrów doprowadzał wodę do dwóch dużych zbiorników, zlokalizowanych jeszcze przed terenem obozu. Stamtąd była dystrybuowana złożoną siecią wodociągów i kanałów do poszczególnych odbiorców, a następnie odprowadzana do Dunaju [15]. W poszukiwaniu starożytnych akweduktów warto się również wybrać w inne zakątki Bałkanów:
na wyspę Pag w Chorwacji – w mieście Novalja, znajduje się starożytny akwedukt z I wieku, wyrzeźbiony w żywym kamieniu niczym tunel, wodociąg ma około 1050 metrów i maksymalną szerokość 60–70 centymetrów [16];
no Splitu w Chorwacji, by zobaczyć rzymski akwedukt Dioklecjana (pierwsza część jest nadziemna, druga – podziemna). Wodociąg został wybudowany w III wieku, podobnie jak Pałac Dioklecjana, służył do transportu wody z rzeki Jadro. Miał on 9 kilometrów długości i został wpisany na listę materialnych nieruchomych dóbr kultury. Części naziemne akweduktu doskonale widoczne są w kilku miejscach Splitu – te biegnące nad ulicami wykorzystywane są także obecnie. Znaczna część akweduktów poprowadzona była pod ziemią. Akwedukt został zniszczony podczas inwazji Gotów w połowie VI wieku i nie działał przez trzynaście następnych stuleci. Pierwsza przebudowa akweduktu miała miejsce w okresie panowania Cesarstwa Austro-Węgierskiego (1877–1880). Akwedukt Dioklecjana został porzucony w 1932 roku, kiedy w Kopilicy na peryferiach Splitu zbudowano nowoczesną stację wodną. Najlepiej zachowana część akweduktu – znajdująca się w pobliżu miejscowości Dujmovača (Solin) – ma maksymalną wysokość 16,5 metrów i długość 180 metrów. Akwedukt jest obecnie odnawiany [17];
do Burnum w Chorwacji, gdzie znajduje się stanowisko archeologiczne. Burnum stanowi pozostałości po rzymskim obozie i mieście. Znajduje się 2,5 kilometra na północ od Kistanje w regionie Dalmacji. Pozostałości te obejmują pretorium, fundamenty kilku pomieszczeń, rzymski amfiteatr i akwedukt. Przyjmuje się, że Burnum pochodzi z 33 roku p.n.e., ale bardziej prawdopodobne jest, że powstało kilkadziesiąt lat później. Kilka rzymskich legionów lokowano tu kolejno, a pierwszym z nich był Legio XX Valeria Victrix – od początku do końca wielkiego powstania iliryjskiego. Przyczyną takiego położenia obozu była potrzeba kontroli ruchu wokół rzeki Krka. Zbudowany został z inicjatywy namiestnika Dalmacji Publiusa Corneliusa Dolabelli, a projekt kontynuował cesarz Klaudiusza. Ostateczną formę obóz przyjął pod panowaniem tego ostatniego, w 50 roku. Legio XI Claudia Pia Fidelis opuścił obóz między 42 a 67 rokiem i został zastąpiony przez Legio IIII Flavia Felix. Według niektórych źródeł w 42 roku w tym obozie rozpoczął się bunt pod wodzą Lucjusza Arruntiusza Camillusa Scribonianusa przeciwko Klaudiuszowi. Po odejściu ostatniego legionu rzymskiego obóz przekształcił się w kolonię miejską. Obóz został całkowicie zniszczony, gdy w VI wieku cesarz Justynian próbował odebrać go Ostrogotom [18];
do Macedonii Północnej, gdzie w Skopju, a dokładniej w pobliżu Vizbegova, można podziwiać akwedukt, który był używany aż do XVIII wieku. Obecnie pozostało z niego tylko około 386 metrów z 55 łukami z kamienia i cegły. Przyjmuje się, że akwedukt pobierał wodę ze źródła Lavovec (we wsi Głuwo), 9 kilometrów na północny zachód od Skopje i doprowadzał wodę do centrum miasta [19].
Na terenie Bułgarii spuścizna Rzymian gościła aż do XX wieku. Jeszcze w II połowie XX wieku korzystano chociażby z term lub toalet publicznych, które współcześnie funkcjonują już jako zmodernizowane budynki użyteczności publicznej, często pod zmienioną nazwą. Tak właśnie było między innymi z budynkiem głównym Muzeum Historycznego Sofii. Budowę obiektu rozpoczął w 1889 roku austriacki architekt Emil von Förster, który zwyciężył w ogłoszonym wówczas międzynarodowym konkursie na łaźnię mineralną z hotelem [20]. Cztery lata później musiano przerwać budowę hotelu z powodu braku funduszy. W 1904 roku architekci Petko Momcziłow i Friedrich Grünanger doprecyzowali projekt koncepcyjny, doprowadzając go do obecnego kształtu. Łaźnia mała została otwarta w 1908 roku, a duża – z dwoma basenami, łaźniami rodzinnymi i łaźniami rzymskimi – 13 maja 1913 roku. W skrzydle północnym otwarto zakład wodolecznictwa z urządzeniami do nalewania wody (1914). Obiekty zaopatrywane są w wodę ze źródeł mineralnych wypływających spod budynku. Podczas bombardowania Sofii w 1944 roku mała łaźnia została zniszczona, a część dużej – poważnie uszkodzona. Po II wojnie światowej dużą łaźnię odrestaurowano i uznano za zabytek kultury o znaczeniu lokalnym. Z powodu złego stanu technicznego w 1986 roku budynek został zamknięty dla zwiedzających, a po 1989 roku całkowicie opuszczony. W połowie lat dziewięćdziesiątych rozpoczęto etapową renowację obiektu. Od 2015 roku mieści się w nim Muzeum Historii Sofii [21].
Przed budynkiem Muzeum Sofii znajdują się cały czas funkcjonujące czeszmy. Czeszma (чешма) jest kompletnym systemem gromadzenia i transportu wody pitnej oraz konstrukcją stworzoną w celu łatwiejszego do niej dostępu. Od XX wieku tego określenia zaczęto używać głównie w odniesieniu do kranu z wodą (wodopoju). W przeszłości, a także i obecnie, na wielu obszarach woda była zasobem rzadkim, cennym i trudno dostępnym. Przed budową sieci wodociągowych w miejscach zaludnionych mieszkańcy korzystali z wody ze źródeł, rzek i studni. Czeszmy to małe budowle, w których woda ze źródła doprowadzana jest do osady, łatwiej dostępna, wygodniejsza do przelania do naczyń przewożących. Budowano je zarówno na terenach zaludnionych (często na obrzeżach wsi), jak i w klasztorach, przy głównych drogach i skrzyżowaniach, przez które przechodzi wiele osób [22].
Budynek łaźni w Sofii powstał w latach 1925–1928 i jest arcydziełem modernizmu, powstałym w pracowni architekta Georgiego Owczarowa. Po zakończeniu budowy w 1933 roku w pobliżu łaźni i źródła mineralnego wybudowano Zakład Opieki Zdrowotnej (profilaktycznej). Łaźnie Owcza Kupeł przestają wówczas spełniać jedynie funkcje higieniczne i stają się częścią kompleksu medycznego. Funkcjonowały w tym charakterze do końca lat osiemdziesiątych XX wieku, po czym zostały zamknięte i rozebrane. Do dziś w opuszczonych pomieszczeniach znajdują się pozostałości dawnych laboratoriów naukowych do badania wody mineralnej. W 2017 roku w łaźni wybuchł pożar, który spowodował zniszczenia w jej wnętrzu, zwłaszcza w pokojach z basenami oraz w częściach wspólnych. Termy Owcza Kupeł, znajdujący się obok kompleks leczniczy i cały pobliski teren związane są z historią leczenia wodą mineralną w Bułgarii. Stare legendy mówią, że źródło mineralne wybuchło po trzęsieniu ziemi w okolicy w 1858 roku. Wtedy zaczęto je nazywać Gorącą wodą (Гореща вода) lub Gjolo (Гьоло). Lecznicze właściwości wody szybko stały się popularne i zaczęto w niej leczyć ludność z Sofii i całej Bułgarii. Wokół źródła mineralnego pojawiły się chaty z karczmami i zajazdem, w którym można było przenocować [23].
Łaźnie stanowią ważny obiekt technologicznym w zakresie wykorzystania wysokich walorów mineralogicznych wody mineralnej, zwanej w tym miejscu wodą żywą. Termy Owcza Kupeł są w trakcie odrestaurowywania, w przyszłości ma tam powstać nowoczesne centrum uzdrowiskowe z aktywnym wykorzystaniem bezcennej wody mineralnej.
Gorące źródła w Bułgarii od czasów starożytnych były atrakcyjnym miejscem dla wszystkich kultur zamieszkujących te ziemie – Traków, Rzymian, Słowian, Bułgarów. Jakość, różnorodność i ilość naturalnych wód mineralnych doprowadziły do budowy osad na potrzeby legionów rzymskich wokół źródeł leczniczych. Dowódcy rzymscy szybko zdali sobie sprawę
z możliwości wykorzystania wód do leczenia i odbudowy swoich wojsk, a wokół łaźni i sanatoriów powstawały stopniowo ufortyfikowane osady, budowano drogi i mosty. Do dziś w zdecydowanej większości bułgarskich miast można zobaczyć wyjątkowo dobrze zachowane rzymskie artefakty, fortyfikacje, łaźnie i amfiteatry z tego okresu. Kompleks starożytnych łaźni w Warnie został zbudowany pod koniec II wieku, w czasach Cesarstwa Rzymskiego. Były używane przez około sto lat, do końca III wieku. Są to największe zachowane termy na Bałkanach i czwarte pod względem wielkości w Europie. Obecnie można je zwiedzać, a latem na ich terenie organizowane są koncerty i inne plenerowe wydarzenia kulturalne.
Łaźnie składały się z różnego rodzaju basenów – zimnego (frigidarium), ciepłego (tepidarium) i gorącego (caldarium), przebieralni (apodyterium), sal masażu oraz palestry, pełniącej funkcję przestrzeni towarzyskiej i sportowej. Ogrzewano je za pomocą znajdujących się w pobliżu gorących źródeł mineralnych. Wykorzystywano do tego celu hipokaust, czyli system rur podłogowych i specjalnych wnęk, dzięki którym ciepłe powietrze było prowadzone aż do szczytu budynku. Ogrzewanie hipokaustem starożytnych łaźni było przez wieki odtwarzane przez architekturę łaźni islamskich. Niektóre z podstawowych pomieszczeń term antycznych także były odwzorowywane. Stąd bierze się szeroko rozpowszechnione przeświadczenie, że tureckie łaźnie publiczne są kulturowo-historycznym wariantem rzymskich łaźni antycznych. Podczas prac wykopaliskowych na terenie term w Warnie odnaleziono posągi rzymskich bogów i herosów, w tym Merkurego i Heraklesa, które prawdopodobnie zdobiły sale [24]. Obecnie można podziwiać ruiny łaźni jako ciekawy obiekt turystyczny.
Aktualnie Bułgaria rozwija balneologię i rozbudowuje uzdrowiska. W całym kraju jest ponad 1600 źródeł mineralnych, przeważnie termalnych – wzdłuż Morza Czarnego, w ośrodkach narciarskich, w dużych i małych miastach, Bułgaria jest zatem całorocznym kierunkiem uzdrowiskowym. Lokalizacja uzdrowisk, nowo wybudowane nowoczesne bazy hotelowe z bezpośrednim dostępem do źródeł leczniczych oraz profesjonalnych rehabilitantów stwarzają warunki do idealnego połączenia wypoczynku i regeneracji organizmu [25]. Można więc przypuszczać, że dzięki dziedzictwu przodków na Bałkanach rozwinęła się kultura budowania kompleksów łaźni i term, służących utrzymywaniu higieny ciała oraz ducha. Natomiast akwedukty – oprócz funkcji praktyczno-estetycznych – odgrywały niekiedy rolę uzupełnienia murów obronnych, stając się częścią fortyfikacji. Stanowiły ważny element każdego miasta, a także centrum spotkań towarzyskich. Tradycja budowania łaźni publicznych oraz akweduktów przyczyniła się więc do rozwoju społeczeństwa bułgarskiego.
Korekta: Angelika Niewiadomska
[1] S. Fisher,, Philosophy of Architecture [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy, https://plato.stanford.edu/entries/architecture/ [dostęp: 23.06.2024].
[2] J. Szmuc, Ekosystemy wodne w obrzędowości i kulturze – wybrane aspekty ze szczególnym uwzględnieniem Podkarpacia, „Przegląd Przyrodniczy” 2017, nr 4, s. 274–275.
[3] Z łac. aquaeductus < aqua ‘woda’, ductus ‘prowadzenie’ – kanał wodociągowy, rurociąg podziemny lub nadziemny, doprowadzający wodę z odległych źródeł – na ogół do miast – przy wykorzystaniu siły ciążenia ziemskiego. Może być umieszczony na arkadach przeprowadzonych nad rzekami lub nierównościami terenu. Akweduktem nazywany jest również most kanału wodnego. Encyklopedia internetowa PWN, https://encyklopedia.pwn.pl/ [dostęp: 20.05.2023].
[4] S.J. Frontyn, Water Supply of the City of Rome, Nowy Jork 1913.
[5] W. Szolginia, Cuda inżynierii, Warszawa 1987, s. 28–40.
[6] M. Berger, M. Ways, Poszukiwania przecieków sieci wodociągowych, Warszawa 2003.
[7] A. Krzemińska, Wodociągowe szlaki Rzymu, „Polityka” 48.2017 (3138) z 28.11.2017, https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/nauka/1728818,1,wodociagowe-szlaki-rzymu.read [dostęp: 22.06.2024].
[8] Pliniusz Starszy, Historia naturalna, Wrocław 1961.
[9] M. Witruwiusz, O architekturze ksiąg dziesięć. tłum. K. Kumaniecki, ilustr. Piotr Biegański, Warszawa 1956.
[10] A. Krzemińska, op. cit., s.3.
[11] Ibidem, s. 4.
[12] J. Szmuc, Ekosystemy wodne w obrzędowości i kulturze – wybrane aspekty ze szczególnym uwzględnieniem Podkarpacia, Przegląd Przyrodniczy 4 (2017), s. 276–277.
[13] N. Theodossiev, Archaeology in Bulgaria: Nicopolis ad Istrum (Nikyup), Bulgaria Analytica 2019, https://bulgariaanalytica.org/en/2019/10/04/archaeology-in-bulgaria-nicopolis-ad-istrum-nikyup/ [dostęp: 23.06.2024].
[14] Termy – wyraz pochodzący z łac. thermae, z gr. thermos, oznaczający „ciepło”.
[15] S. Parnicki-Pudełko S., Novae, „Poznaj Świat” 1971, r. XIX, nr 4 (221), s. 3–7.
[16] Ł. Ropczyński, Pag – wyspa i miasto, Kierunek Chorwacja 2016.
[17] J. Belamarić, Dioklecijanov akvedukt, Split 1999.
[18] J.J. Wilkes, Dalmatia, Londyn 1969.
[19] Г. Петров, Материали по изучванието на Македония, София 1896.
[20] Л. Миков, Османски обществени бани по българските земи (XV-XX век), „Годишник на Висшия ислямски институт“, бр. 2, София 2010.
[21] https://www.sofiahistorymuseum.bg/bg/obekti/zentralna-mineralna-banj [dostęp: 08.03.2024].
[22] Л. Миков, op. cit.
[23] Минерална баня „Овча купел“, https://www.sofiahistorymuseum.bg/bg/obekti/mineralna-bania-ovcha-kupel [dostęp: 08.03.2024].
[24] Л. Миков, Османски обществени бани по българските земи (XV-XX век), София 2012.
[25] K. Kassabova, Bulgaria Globetrotter Travel Guide, New Holland Publishers 2008.
BIBLIOGRAFIA:
Belamarić J., Dioklecijanov akvedukt, Split 1999.
Berger M., Ways M., Poszukiwania przecieków sieci wodociągowych, Warszawa 2003.
Fisher S., Philosophy of Architecture [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy, https://plato.stanford.edu/entries/architecture/ [dostęp: 23.06.2024].
Frontyn S.J., Water Supply of the City of Rome, Nowy Jork 1913.
Kassabova K., Bulgaria Globetrotter Travel Guide, New Holland Publishers 2008.
Parnicki-Pudełko S., Novae, „Poznaj Świat” 1971, r. XIX, nr 4 (221).
Ropczyński Ł., Pag – wyspa i miasto, Kierunek Chorwacja 2016.
Szmuc J., Ekosystemy wodne w obrzędowości i kulturze – wybrane aspekty ze szczególnym uwzględnieniem Podkarpacia, „Przegląd Przyrodniczy” 2017, nr 4.
Szolginia W., Cuda inżynierii, Warszawa 1987.
Wilkes J.J., Dalmatia, Londyn 1969.
Witruwiusz M., O architekturze ksiąg dziesięć. tłum. z łac. Kazimierz Kumaniecki, ilustr. Piotr Biegański, Warszawa 1956.
Минерална баня „Овча купел“, https://www.sofiahistorymuseum.bg/bg/obekti/mineralna-bania-ovcha-kupel [dostęp: 08.03.2024].
Младенова Н., Николова Ц., Тоалетни, канализационни системи и воден цикъл през императорския период в Рим, София 2016.
Петров Г., Материали по изучванието на Македония, София 1896.
Jolanta Gola
Ukończyłam studia kroatystyczne, a obecnie kontynuuję licencjackie studia bułgarystyczne na Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu, w Instytucie Filologii Słowiańskiej. Do tej pory obroniłam dwie prace dyplomowe: licencjacką pracę zatytułowaną „Czerwony Kapturek – prawdziwa historia” – porównanie przekładów oraz pracę magisterską „Nazwy ryb, skorupiaków i mięczaków w języku polskim i chorwackim”. Obecnie badam nazwy ryb w języku polskim i bułgarskim. Moje zainteresowania badawcze koncentrują się wokół problemów i ciekawostek językoznawczych i przekładoznawczych i to właśnie na nich pragnę się skupiać w przyszłych badaniach.