Wojna oczami cywila: Immersja w grze wideo ,,This War of Mine" stworzonej na podstawie oblężenia Sarajewa
Oblężenie Sarajewa, trwało od kwietnia 1992 do lutego 1996 roku, przez co stanowi jeden z najbardziej dramatycznych okresów historii Europy po zakończeniu II wojny światowej.[1] Szacuje się, że w wyniku oblężenia Sarajewa śmierć poniosło około 10 000 osób w tym 1500 dzieci.[2] Jego powodem było ogłoszenie referendum w sprawie niepodległości Bośni i Hercegowiny, w którym osoby głosujące (99,7% przy frekwencji 64%), opowiedziały się za odłączeniem państwa od Federalnej Republiki Jugosławii, co było jednak niezgodne z panującą w tamtym momencie konstytucją.[3] Wskutek tego Republika Serbska wraz z Jugosłowiańską Armią Narodową przystąpiły do oblężenia Sarajewa.[4] Konflikt został zakończony dopiero 21 listopada 1995 roku podczas konferencji pokojowej w Dayton w stanie Ohio, a układ pokojowy został podpisany dopiero 14 grudnia 1995 roku w Paryżu.[5] W konferencji pokojowej brał udział prezydent Serbii Slobodan Milošević, prezydent Chorwacji Franjo Tuđman oraz prezydent Bośni Alija Izetbegović.[6]
Należy również zwrócić uwagę na to, jak oblężenie miasta wpłynęło na relację między jego mieszkańcami. W sytuacji, gdy podstawowe zasoby do życia, takie jak pożywienie, woda pitna czy lekarstwa, były skrajnie ograniczone, mieszkańcy Sarajewa niejednokrotnie zmuszeni byli podejmować trudne i niezgodne z ich moralnością decyzje, które prowadziły do napięć i konfliktów wewnętrznych, a wszystko po to, aby przetrwać. Logavina, będąca spokojną uliczka w sercu Sarajewa, przed wojną stanowiła przykład harmonijnego współżycia różnych grup etnicznych i religijnych. Bośniacy, Chorwaci i Serbowie przez lata żyli w zgodzie i tworzyli wspólnotę, w której narodowość czy wyznanie nie były priorytetem w codziennych relacjach. Wybuch wojny spaczył tę rzeczywistość nieodwracalnie, a oblężenie miasta przekształciło Logavinę w pole bitwy o przetrwanie. Codzienność jej mieszkańców stała się rywalizacją o podstawowe zasoby, takie jak jedzenie czy woda, zaczęła podważać więzi międzyludzkie, budowane przez dekady. Oblężenie, Sarajewa będące jednym z najdłuższych i najbardziej wyniszczających we współczesnej historii konfliktów, okrutnie przypomniało o tym, jak wojna potrafi wpłynąć nie tylko na miasta, ale i na ludzką moralność. Na Logavinie z powodu braków ogrzewania, elektryczności i dostaw żywności, mieszkańcy byli zmuszeni do desperackich działań, takich jak przemyt, handel na czarnym rynku czy korzystanie z pomocy humanitarnej, często niewystarczającej i nierówno dystrybuowanej. W takich warunkach między ludźmi zaczęło dochodzić do rywalizacji, a różnice narodowe czy religijne, które wcześniej zdawały się być nieistotne, zaczęły być pretekstem do wzajemnej podejrzliwości i nieufności. Logavina jako jedna z ulic Sarajeva stała się symbolem procesu, który na wskutek wojny nie tylko podzielił społeczeństwo, ale również wpłynął na przestrzeń lokalną, spaczył relacje między sąsiadami. W sytuacji ekstremalnej walki o życie w oblężonym i odcinanym od zasobów mieście, pojawiły się nie tylko akty solidarności, ale także zdrady, pomówień czy kradzieży, które wcześniej nie były na porządku dziennym. Sytuacja oblężenia sprawiła, że mieszkańcy zostali zmuszeni do postawienia swoich potrzeb ponad relacje z innymi, co nierzadko prowadziło do konfliktów wewnętrznych, poczucia winy i moralnych dylematów. Jednocześnie Logavina jest dowodem na to, że nawet w czasach największego kryzysu można odnaleźć wśród ofiar przejawy człowieczeństwa i współczucia. Pomimo rywalizacji o zasoby wielu mieszkańców starało się w miarę możliwości pomagać sobie nawzajem. Dzielili się swoimi skromnymi zapasami, organizowali pomoc dla dzieci i oferowali sąsiadom schronienie przed snajperami. Tego rodzaju gesty przypominają, że wojna, nieważne jak okrutna, nie jest w stanie całkowicie wypaczyć ludzkiej zdolności do współczucia, mimo że jej brutalność zmusza do dokonywania skrajnych wyborów, które na zawsze zmieniają relacje między ludźmi. Oblężenie Sarajewa, a w szczególności doświadczenia mieszkańców Logaviny, pokazują, jak wojna stawia ludzi w sytuacji granicznej, w której muszą oni nieustannie mierzyć się ze swoim instynktem przetrwania i potrzebą moralnego zachowania się. Logavina stała się mikrokosmosem oblężonego miasta, który przekształcił się w uniwersalny symbol ludzkiej moralności w obliczu wojny. To, co wydarzyło się na tej ulicy, odzwierciedliło szersze procesy dehumanizacji, które towarzyszą ofiarom wojny, ale także dodaje otuchy, że nawet w najmroczniejszych czasach istnieje przestrzeń dla współczucia, solidarności i walki o zachowanie resztek człowieczeństwa.[7]
Oblężone Sarajewo było także przykładem, jak współistniały działania zarówno formalne, jak i nieformalne, tworząc skomplikowaną sieć gospodarki wojennej, która miała wpływ zarówno na przebieg konfliktu, jak i na życie codzienne mieszkańców. Miasto, stało się epicentrum globalnego zainteresowania medialnego, co przyciągnęło uwagę nie tylko organizacji humanitarnych, sił pokojowych ONZ i dziennikarzy, ale także przemytników oraz osób łamiących embargo. Za sprawą mediów, takich jak CNN, Sarajewo stało się symbolem powojennych konfliktów i humanitarnej interwencji, ale poza zasięgiem kamer, czarny rynek odgrywał równie istotną rolę w kształtowaniu rzeczywistości oblężenia. Nielegalny handel prowadzony przez linie oblężenia, grabienie mieszkańców i aktywna współpraca sił pokojowych z czarnym rynkiem stworzyły przestępczą gospodarkę wojenną, która paradoksalnie nie tylko pozwalała na przetrwanie mieszkańców, ale przedłużała konflikt. Gospodarka wojenna stała się nieodłącznym elementem codzienności, prowadziła do sytuacji, w której przetrwanie zależało od dokonywania nielegalnych działań, takich jak przemycanie żywności i handel na czarnym rynku. Podczas gdy większość mieszkańców Sarajewa żyła w strachu i walczyła o dostęp do podstawowych zasobów, dla niektórych oblężenie stało się okazją do wzbogacenia się i zdobycia wpływów. Międzynarodowy wymiar oblężenia zmienił również techniki prowadzenia oblężeń i obrony. Pojawienie się organizacji pozarządowych, konwojów z pomocą humanitarną, telefonów satelitarnych i światowych mediów wpłynęło na strategię zarówno oblegających, jak i obleganych. Te nowe elementy wprowadziły do tradycyjnego obrazu oblężenia zmiany, które sprawiły, że konflikt stał się bardziej skomplikowany. Z jednej strony obecność międzynarodowych sił i pomoc humanitarna dodawały nadziei mieszkańcom, z drugiej zaś, umożliwiały funkcjonowanie systemu, który nagradzał tych, którzy potrafili zarządzać zasobami i sytuacją polityczną dla swojej korzyści. Sarajewo pokazało również, że na konfliktach mogą korzystać nowo powstające elity społeczne i systemy gospodarcze, które pozostają także po zakończeniu wojny. Siatki przemytnicze i struktury czarnego rynku, które powstały w czasie wojny, przetrwały oblężenie i stały się dzięki temu podstawą powojennej gospodarki. Tego rodzaju przemiany miały istotny wpływ na proces odbudowy, gdyż zysk z wojny stawał się fundamentem dla nowej klasy przywódczej, nierzadko składającej się z tych, którzy czerpali korzyści z chaosu i cierpienia. Historia Sarajewa demonstruje, że nowoczesne technologie, takie jak telewizja satelitarna i telefony, oraz rosnąca rola organizacji międzynarodowych zmieniają nie tylko sposób, w jaki konflikty są postrzegane na świecie, ale także w jaki sposób dostosowują się do panujących warunków. Oblężenie Sarajewa staje się w tym kontekście nie tylko wydarzeniem historycznym, ale także przykładem tego, jak wojna, media i gospodarka wojenna wpływają na siebie nawzajem, tworząc moralnie absurdalne i sprzeczne realia codzienności oblężonego miasta.[8]
Z opisów ofiar oblężenia Sarajewa, które zostały umieszczone na portalu Quora, wyłaniają się okrucieństwa dnia codziennego w oblężonym mieście: ostrzeliwanie miasta z moździerzy, strzelanie do ludności cywilnej z karabinów snajperskich czy wykorzystywanie granatów.
Ryc. 1 Uwaga snajper. Źródło: https://www.quora.com/What-was-it-like-living-in-Sarajevo-during-the-siege [data dostępu: 29.12.2024].
Dženan Ćelić, jeden z użytkowników forum Quora, opisuje swoje doświadczenie w oblężonym Sarajewie, wspomina, że wroga armia nie tylko koncentrowała się na atakowaniu cywili, ale również robiła to dla zabawy. Inny użytkownik, Muhamed Halilovic, wspomina w swojej relacji, że wrogie wojska ,,chrzciły” Sarajewo podczas bombardowania, tworząc krzyże na ulicach za pomocą zrzucanych bomb. Najpierw jedna linia prosta prowadziła przez budynki mieszkalne, a potem druga na znak krzyża. Opisuje on również (tak samo jak Dženan Ćelić), że największy problem stanowił mimo wszystko brak środków higieny, pożywienia, wody oraz elektryczności i gazu. Dodatkowo gaz był niebezpieczny, bo z powodu jego nieregularnych dostaw i zniszczeń miasta, często dochodziło do jego wybuchów, które raniły wszystkich dookoła. Muhamed wspomina również, że wyjście za dnia na zewnątrz było niebezpieczne, głównie przez czyhających snajperów.[9]
Ryc. 2. Chrzest Sarajewa. Źródło: https://www.quora.com/What-was-it-like-living-in-Sarajevo-during-the-siege [data dostępu: 29.12.2024].
11 listopada 2014 roku została wydana przez polskie studio 11 bits gra wideo This War of Mine[10] [11], której fabuła osadzona jest w fikcyjnym mieście Pogoren, wzorowanym na oblężonym Sarajewie i przedstawia graczom aż trzy historie do rozegrania:
historię o ojcu, który pragnie ratować swoje jedyne dziecko,
historię pary, która prowadzi rozgłośnię radiową w oblężonym mieście,
historię o walce trojga ludzi Anji, Rubena i Zorana o dziedzictwo narodowe.[12]
Ryc. 3. This War of Mine. Final Cut. Źródło: https://android.com.pl/rozrywka/495378-this-war-of-mine-za-darmo-lektura-men/ [data dostępu 29.12.2024].
This War of Mine stanowi wyjątkowe dzieło interaktywnej sztuki, które przedstawia istotną perspektywę w debacie nad ludzkim doświadczeniem wojny. Z tego powodu została pierwszą grą wideo włączona jako propozycja nowego medium do podstawy programowej nauczania w szkołach ponadpodstawowych. Niniejsza gra wideo, będąca symulacją losów cywilów próbujących przetrwać w mieście ogarniętym konfliktem zbrojnym. Wyróżnia się na tle innych pozycji realistycznym ukazaniem dramatycznego wpływu wojny na życie codzienne jednostek. Dzięki interaktywności medium, jakim jest gra wideo, oferuje nie tylko możliwość obserwacji, ale również aktywnego uczestnictwa w wydarzeniach, co pozwala na głębsze zrozumienie moralnych i egzystencjalnych dylematów wynikających z ekstremalnych warunków. Twórcy This War of Mine oparli swój projekt na analizie konfliktów zbrojnych, takich jak Powstanie Warszawskie, oblężenie Groznego czy wojna domowa w Syrii. Największy nacisk położono na dokumentację życia ludności cywilnej oblężonego Sarajewa, co sprawia, że gra posiada wymiar dokumentalny. Istotnym elementem procesu twórczego było uwzględnienie badań nad traumą wojenną, które podkreślają wpływ ekstremalnych przeżyć na zdrowie psychiczne, zarówno dzieci, jak i dorosłych, których gracz napotka w grze i których los, będzie w rękach gracza.[13] Największą inspiracją do stworzenia tej gry był artykuł Rok w piekle, w którym pewien Bośniak opisywał, jak wyglądało życie w oblężonym Sarajewie.[14]
This War of Mine wykorzystuje unikalne mechanizmy rozgrywki, które służą jako medium do przedstawienia dramatycznych realiów życia cywili w warunkach konfliktu zbrojnego. Interakcja z otoczeniem odbywa się za pomocą klikania ikon, umożliwiających wykonywanie czynności, takich jak naprawa, tworzenie czy modyfikacja obiektów w schronie. Kluczowym elementem struktury rozgrywki jest cykl dnia i nocy, który ma kluczowy wpływ na decyzje podejmowane przez gracza. W ciągu dnia, z uwagi na zagrożenie ze strony snajperów i wrogich patroli, postacie kontrolowane przez gracza koncentrują się na działaniach związanych z utrzymaniem schronu. Gracze przez ten czas mogą wytwarzać broń, meble, narzędzia, a także destylować alkohol, wykorzystując zgromadzone przez siebie zasoby. Tego rodzaju czynności nie tylko wpływają na możliwości grupy, ale również pełnią funkcję terapeutyczną, wpływają na kondycję psychiczną cywilów. Noc, w odróżnieniu od dnia, oferuje stosunkowo większą swobodę działań. Pod jej osłoną gracz wyrusza na niebezpieczne wyprawy w poszukiwaniu zasobów, które umożliwiają przetrwanie. Te nocne eskapady wymagają strategicznego myślenia, gdyż gracz będzie musiał balansować między zaspokajaniem bieżących potrzeb a minimalizowaniem zagrożeń, takich jak konfrontacje z innymi ocalałymi czy pułapki. Jednym z najbardziej znaczących aspektów This War of Mine jest wprowadzenie gracza w świat ciągłej niepewności i moralnych dylematów. Decyzje podejmowane w trakcie rozgrywki, takie jak poświęcenie jednego z cywilów dla dobra grupy, będą miały dalekosiężne konsekwencje, zarówno na poziomie mechaniki gry, jak i kondycji psychicznej postaci. Narracja rozgrywki podkreśla związki między podejmowanymi decyzjami a ich wpływem na dynamikę grupy i moralność jednostek, co pozwala graczowi doświadczyć wielowymiarowości ludzkiego zachowania w ekstremalnych warunkach wojny. Mechanizmy rozgrywki w This War of Mine są zatem nie tylko narzędziem do tworzenia narracji, ale również środkiem edukacyjnym, który umożliwia symulację trudnych wyborów etycznych oraz ukazuje, jak wojna wpływa na zdrowie psychiczne i społeczne funkcjonowanie cywilów.[15]
Głównym celem gracza jest utrzymanie przynajmniej jednego cywila przy życiu przez określony czas. Element mechaniki ze snajperami również nawiązuje do niebezpieczeństwa przemieszczania się za dnia po oblężonym Sarajewie. Podróżowanie nocą, mimo iż wydaje się względnie bezpieczniejsze, to wiąże się z konfrontacjami z innymi ocalałymi, którzy są w stanie zaatakować gracza w walce o zasoby, gdyż tak jak każdy, chcą przeżyć wojnę.[16]
Liczne świadectwa graczy, które są publikowane w mediach społecznościowych, takich jak YouTube, wskazują na artystyczną zdolność tego tytułu do generowania drastycznych emocji, które rzadko pojawiają się w aż tak intensywnym stopniu w kontekście gier wideo. Gra zmusza do podejmowania trudnych decyzji moralnych w ekstremalnych warunkach, takich jak konieczność kradzieży zasobów innym ocalałym, co często skutkuje poczuciem winy i przemyśleniem własnych wartości.[17] Surowy klimat i autentyczność przedstawionych wydarzeń sprawiają, że odbiorcy identyfikują się z losami kontrolowanych postaci i doświadczają zanurzenia w świecie gry wideo. W efekcie wielu graczy opisuje grę jako skłaniającą do przemyśleń, gdyż pozwala spojrzeć na konflikty zbrojne z perspektywy cywilów, których doświadczenia często nie są w pełni przedstawiane w narracjach medialnych i historycznych.[18] Interaktywność medium umożliwia graczom nie tylko obserwację, ale przede wszystkim aktywne uczestnictwo w narracji, co potęguje emocjonalne zaangażowanie. Zjawisko to można opisać w kontekście teorii katharsis – gracze przeżywają intensywne emocje, takie jak żal, strach i poczucie winy, aby potem doświadczyć oczyszczenia, które prowadzi do głębszej refleksji nad życiem w warunkach wojennych. Dodatkowo komentarze graczy podkreślające zmianę w postrzeganiu wojny i ludzkiej tragedii mogą być interpretowane w świetle teorii gier poważnych (serious games).[19] This War of Mine pełni funkcję edukacyjną, wpływa na świadomość graczy, poprzez immersję i emocjonalne zaangażowanie. Gra sprawia, że gracz staje przed decyzjami, które w rzeczywistości są niemal niemożliwe do podjęcia bez konsekwencji, które pozostawią trwały ślad w jego zdrowiu psychicznym. Ostatecznie This War of Mine nie tylko redefiniuje granice gier wideo jako medium narracyjnego, ale również udowadnia, że gry mogą być skutecznym narzędziem analizowania konfliktów, budowania empatii i skłaniania do refleksji nad własną moralnością. This War of Mine podkreśla wpływ interaktywnych mediów w kształtowaniu współczesnej kultury i dyskursu społecznego.
W wyniku rosyjskiej inwazji na Ukrainę 24 lutego 2022 roku[20], 11 bit studios zorganizowało zrzutkę pieniędzy, w ramach której wszystkie środki uzyskane ze sprzedaży gry This War of Mine oraz jej dodatków w określonym tygodniu zostaną przekazane na pomoc humanitarną Ukrainie.[21] Decyzja ta spotkała się z ogromnym poparciem graczy, w wyniku czego nastąpił znaczący wzrost popularności gry, szczególnie na platformie Steam. W ciągu 24 godzin od rozpoczęcia zrzutki This War of Mine osiągnęło liczbę blisko 8 tysięcy jednoczesnych graczy na Steam, co stanowi jeden z najwyższych wyników w historii gry. Dodatkowo tytuł zajął miejsce w pierwszej dziesiątce bestsellerów platformy, skutecznie zwracając na siebie uwagę. Popularność gry wzrosła również na innych platformach, co wskazuje na globalny charakter wsparcia udzielonego Ukrainie. Decyzja studia spotkała się ze wzrostem nowych recenzji gry m.in. na platformie Steam. W zdecydowanej większości były to pozytywne recenzje, a gracze pochwalili gest studia i wyrażali solidarność z Ukrainą. W komentarzach pojawiały się również odniesienia do obecnej sytuacji geopolitycznej, co ukazuje, jak gry wideo mogą stać się platformą dla wyrażania opinii i wsparcia społecznego. Jednak równolegle wraz ze wzrostem pozytywnych komentarzy zaczęły pojawiać się też negatywne, zwiększyła się również liczba negatywnych recenzji, co było efektem zorganizowanej kampanii review bombingu przez osoby wspierające inwazję Rosji na Ukrainę. Zarzuty w tych recenzjach obejmowały wybiórczość w udzielaniu pomocy humanitarnej i oskarżenia wobec Ukrainy o zbrodnie wojenne. Wiele z tych recenzji pochodziło od kont z minimalnym czasem rozgrywki, co sugeruje, że mogły zostać stworzone jedynie w celu wystawienia negatywnych recenzji i komentarzy. Platforma Steam szybko odpowiedziała na tę sytuację, weryfikując i usuwając nieautentyczne recenzje.[22]
Historia 11 bit studios oraz ich gra This War of Mine pokazują, że gry wideo są nie tylko medium artystycznym, ale także narzędziem wspierania społecznych i humanitarnych inicjatyw. Popularność This War of Mine w obliczu konfliktu pokazała, jak silnie zaangażowanie twórców gier i graczy może wpłynąć na globalną świadomość i rzeczywiste wsparcie osób dotkniętych tragedią wojny.
korekta: Marta Piasecka
Przypisy:
[1] M. Skrzewska, ,,Kap moje krvi poteče i Bosna ne presuši” – pamięć o oblężeniu Sarajewa, ,,Studenckie Zeszyty Naukowe Instytutu Filologii Słowiańskiej UJ”, 2014, nr 2(6).
[2] Oblężenie Sarajewa - miasto obrócone w gruzy, https://www.polskieradio.pl/39/156/artykul/1587471,oblezenie-sarajewa-miasto-obrocone-w-gruzy [data dostępu 28.12.2024].
[3] Z. Brusić i in., Bałkany Bośnia i Hercegowina, Serbia, Macedonia, Albania, Wydawnictwo Bezdroża, Kraków, 2005.
[4] Ł. Łuczaj, 1430 dni oblężenia Sarajewa i dzikie rośliny jadalne, https://lukaszluczaj.pl/oblezenie-sarajewa-najciezszy-przypadek-blokady-miasta-po-ii-wojnie-swiatowej/ [data dostępu: 28.12.2024].
[5] Bosnian War, https://www.britannica.com/event/Bosnian-War, [data dostępu: 28.12.2024].
[6] Konferencja pokojowa w Dayton, https://www.unic.un.org.pl/jugoslawia/index.php?id=konferencja_pokojowa_w_dayton, [data dostępu: 28.12.2024].
[7] B. Demick, W oblężeniu. Życie pod ostrzałem na sarajewskiej ulicy, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec, 2014.
[8] P. Andreas, Blue Helmets and Black Markets: The Business of Survival in the Siege of Sarajevo, Cornell University Press, Ithaca, 2011.
[9] What was it like living in Sarajevo during the siege, https://www.quora.com/What-was-it-like-living-in-Sarajevo-during-the-siege [data dostępu: 29.12.2024.
[10] 11 bit studios. (2014). This War of Mine [gra wideo].
[11] This War of Mine, https://store.steampowered.com/app/282070/This_War_of_Mine/, [data dostępu: 29.12.2024].
[12] Ł. Kocur, This war of mine – nowe rozdanie, https://mamkomputer.info/this-war-of-mine/, [data dostępu: 29.12.2024].
[13] This War of Mine, https://www.gov.pl/web/grywedukacji/this-war-of-mine, [Data dostępu: 29.12.2024].
[14] This War of Mine – już graliśmy w najbardziej oryginalną polską grę tego roku, https://www.komputerswiat.pl/gamezilla/aktualnosci/this-war-of-mine-juz-gralismy-w-najbardziej-oryginalna-polska-gre-tego-roku/bfxlzr3 [data dostępu: 29.12.2024].
[15] E. Imbierowicz, Gry cyfrowe wkraczają do kanonu lektur szkolnych (Recenzja: „This War of Mine”, prod. 11 bit studios, 2014), Literatura i Kultura Popularna, A, Gemra (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2021, s. 509.
[16] This War of Mine, https://www.gry-online.pl/gry/this-war-of-mine/zd3c61, [data dostępu: 29.12.2024].
[17] A. Neumann, Filozoficzna i psychologiczna analiza wyborów moralnych w grze This War of Mine, ,,Internetowy Magazyn Filozoficzny HYBRIS ”, 2018, nr 44, s. 51.
[18] Why you should play This War of Mine., https://www.youtube.com/watch?v=p1Gy0fgyEsw, [data dostępu: 29.12.2024].
[19] S. Fizek, Gry na poważnie, czyli na czym polega „serious gaming”?, https://technopolis.polityka.pl/2010/gry-na-powaznie-czyli-na-czym-polega-serious-gaming [data dostępu: 29.12.2024].
[20] A. Wilk, M. Domańska, Rosyjski atak na Ukrainę (24 lutego, godz. 9.00), https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2022-02-24/rosyjski-atak-na-ukraine-24-lutego-godz-900, [data dostępu: 30.12.2024].
[21] M. Jeżewski, 11 bit studios pomaga Ukrainie. Twórcy This War of Mine chwalą się wynikiem akcji, https://ithardware.pl/aktualnosci/11_bit_studios_pomaga_ukrainie_tworcy_this_war_of_mine_chwala_sie_wynikiem_akcji-20159.html, [data dostępu: 30.12.2024].
[22] J. Domański, Fala negatywnych opinii o This War of Mine cyrylicą i chińskim pismem, https://www.instalki.pl/news/gry/fala-negatywnych-opinii-o-this-war-of-mine-cyrylica-i-chinskim-pismem/, [data dostępu: 30.12.2024].
Bibliografia:
11 bit studios. (2014). This War of Mine [gra wideo].
Andreas P., Blue Helmets and Black Markets: The Business of Survival in the Siege of Sarajevo, Cornell University Press, Ithaca, 2011.
Bosnian War, https://www.britannica.com/event/Bosnian-War, [data dostępu: 28.12.2024].
Brusić Z. i in., Bałkany Bośnia i Hercegowina, Serbia, Macedonia, Albania, Wydawnictwo Bezdroża, Kraków, 2005.
Demick B., W oblężeniu. Życie pod ostrzałem na sarajewskiej ulicy, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec, 2014.
Domański J., Fala negatywnych opinii o This War of Mine cyrylicą i chińskim pismem, https://www.instalki.pl/news/gry/fala-negatywnych-opinii-o-this-war-of-mine-cyrylica-i-chinskim-pismem/, [data dostępu: 30.12.2024].
Fizek, S., Gry na poważnie, czyli na czym polega „serious gaming”?, https://technopolis.polityka.pl/2010/gry-na-powaznie-czyli-na-czym-polega-serious-gaming [data dostępu: 29.12.2024].
Imbierowicz E., Gry cyfrowe wkraczają do kanonu lektur szkolnych (Recenzja: „This War of Mine”, prod. 11 bit studios, 2014), Literatura i Kultura Popularna, A, Gemra (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2021, s. 509.
Jeżewski M., 11 bit studios pomaga Ukrainie. Twórcy This War of Mine chwalą się wynikiem akcji, https://ithardware.pl/aktualnosci/11_bit_studios_pomaga_ukrainie_tworcy_this_war_of_mine_chwala_sie_wynikiem_akcji-20159.html, [data dostępu: 30.12.2024].
Kocur Ł., This war of mine – nowe rozdanie, https://mamkomputer.info/this-war-of-mine/, [data dostępu: 29.12.2024].
Konferencja pokojowa w Dayton, https://www.unic.un.org.pl/jugoslawia/index.php?id=konferencja_pokojowa_w_dayton, [data dostępu: 28.12.2024].
Łuczaj Ł., 1430 dni oblężenia Sarajewa i dzikie rośliny jadalne, https://lukaszluczaj.pl/oblezenie-sarajewa-najciezszy-przypadek-blokady-miasta-po-ii-wojnie-swiatowej/ [data dostępu: 28.12.2024].
Neumann A., Filozoficzna i psychologiczna analiza wyborów moralnych w grze This War of Mine, ,,Internetowy Magazyn Filozoficzny HYBRIS ”, 2018, nr 44, s. 51.
Oblężenie Sarajewa – miasto obrócone w gruzy, https://www.polskieradio.pl/39/156/artykul/1587471,oblezenie-sarajewa-miasto-obrocone-w-gruzy [data dostępu 28.12.2024].
Skrzewska M., ,,Kap moje krvi poteče i Bosna ne presuši” – pamięć o oblężeniu Sarajewa, ,,Studenckie Zeszyty Naukowe Instytutu Filologii Słowiańskiej UJ”, 2014, nr 2(6).
This War of Mine, https://store.steampowered.com/app/282070/This_War_of_Mine/, [data dostępu: 29.12.2024].
This War of Mine, https://www.gov.pl/web/grywedukacji/this-war-of-mine, [Data dostępu: 29.12.2024].
This War of Mine, https://www.gry-online.pl/gry/this-war-of-mine/zd3c61, [data dostępu: 29.12.2024].
This War of Mine – już graliśmy w najbardziej oryginalną polską grę tego roku, https://www.komputerswiat.pl/gamezilla/aktualnosci/this-war-of-mine-juz-gralismy-w-najbardziej-oryginalna-polska-gre-tego-roku/bfxlzr3 [data dostępu: 29.12.2024].
What was it like living in Sarajevo during the siege, https://www.quora.com/What-was-it-like-living-in-Sarajevo-during-the-siege [data dostępu: 29.12.2024].
Why you should play This War of Mine, https://www.youtube.com/watch?v=p1Gy0fgyEsw, [data dostępu: 29.12.2024].
Wilk A., M. Domańska, Rosyjski atak na Ukrainę (24 lutego, godz. 9.00), https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2022-02-24/rosyjski-atak-na-ukraine-24-lutego-godz-900, [data dostępu: 30.12.2024].
Marek Trzosowski
Elblążanin studiujący geoslawistykę (II rok studiów magisterskich) w Instytucie Filologii Słowiańskiej na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Zainteresowania badawcze koncentruje wokół słowiańskiej onomastyki i kultury cyfrowej. Miłośnik Chorwacji i Serbii.