Głównym celem artykułu jest przedstawienie wybranych leksemów pochodzących z filmu animowanego „Czerwony Kapturek – prawdziwa historia” oraz to, w jakim stopniu różni się jego oryginalna wersja językowa od przekładów w języku chorwackim i polskim. Wskażę różnice między transferem pisemnym i ustnym, które są bardzo potrzebne w produkcjach audiowizualnych. W moim opracowaniu skupiam się na komizmie ukazanym w filmach animowanych i wpływie humoru oraz użytych idiomów na odbiór całości treści dialogowych. Ich przeanalizowanie pomogło dostrzec podobieństwa i różnice kulturowe w poszczególnych językach. Porównanie treści oryginału w języku angielskim oraz przekładów pozwoliło zauważyć: operacje językowe wykonane na tekście w celu dostosowania go do danej grupy odbiorców, rodzaje tłumaczenia wykorzystane w przekładach oraz problemy jakie można napotkać w czasie pracy z różnorodnymi elementami kulturowymi. Materiał wykorzystany w opracowaniu pochodzi z wielu źródeł, m.in. tekstów teoretycznych i przekładoznawczych, które ułatwiły analizę technik tłumaczeniowych. Zawarta w nich wiedza jest nieodzownym elementem wyjaśnienia wielu pojęć oraz wyodrębnienia najważniejszych cech tłumaczenia audiowizualnego.

Podstawowym narzędziem podczas omawiania wspomnianych zagadnień jest wersja oryginalna filmu Hoodwinked, którego reżyserem jest Cory Edwards, a scenarzystą – Todd Edwards. Autorem tłumaczenia oryginału i twórcą chorwackiej wersji językowej Tko je smjestio Crvenkapici jest Tomislav Mihalić. Dzięki translacji oryginalnej wersji językowej mogłam zauważyć wszystkie podobieństwa i różnice w przekładzie audiowizualnym. Dla tłumacza niezbędne są także słowniki języka polskiego i języków obcych, które pomogły w rozwiązaniu wielu problemów leksykalnych i semantycznych. Najważniejsze teksty teoretyczne to Przekład audiowizualny Teresy Tomaszkiewicz(1) oraz Kognitywno-komunikacyjna teoria przekładu Krzysztofa Hejwowskiego(2). Bardzo przydatne okazały się: Kieszonkowy słownik chorwacko-polski, polsko-chorwacki Łucji Bednarczuk-Kravić  i Agnieszki Pianki(3), Praktyczny słownik angielsko-polski, polsko-angielski Harper Collins(4), Wielki słownik języka polskiego PWN pod redakcją Piotra Żmigrodzkiego(5) oraz słowniki internetowe np. Hrvatski jezični portal Vladimira Anića(6).

Pojęcie przekładu audiowizualnego, inaczej zwanego multimedialnym, określa specjalistyczny rodzaj przekładu zajmujący się transferem tekstów multimodalnych na inny język i/lub kulturę. To pojęcie zakłada proces translacji, który wykorzystuje dźwięk (audio-) i obraz (-wizualny) do pełnego wyrażenia przekazywanych treści.(7) Multimedialność tekstu audiowizualnego zapewnia połączenie środków semiotycznych takich jak: język, obraz, muzyka, barwa i perspektywa. Taki tekst to transkrypcja multimodalna i jest wykorzystywana głównie w kinematografii. Tłumaczenie dzieł multimedialnych jest przedmiotem badań naukowych prowadzonych w ramach przekładoznawstwa. Ten typ przekładu jest dość nową i dynamicznie rozwijającą się gałęzią tłumaczenia. Coraz częściej organizowane są kursy, warsztaty i konferencje mające na celu szkolenie nowych pokoleń tłumaczy w tej dziedzinie.(8)

Tłumaczenie filmowe jest zajęciem atrakcyjnym, rozwijającym językowo, twórczym i prestiżowym, ale także bardzo trudnym, bo wymaga od tłumacza wielu umiejętności, takich jak pomysłowość, elastyczność, upodobanie do łamigłówek, doskonały słuch językowy i wyczucie słowa mówionego, jak twierdzi Arkadiusz Belczyk.(9) Cechą charakterystyczną tej odmiany translacji jest konieczność dostosowania się tłumacza do wymogów technicznych multimediów i wzięcie pod uwagę nie tylko warstwę językową, ale także inne elementy znaczące takie jak obraz.

Tłumacz pełni bardzo ważną rolę pośrednika pomiędzy komunikatem w języku wyjściowym a komunikatem w języku docelowym, ale jego praca nie bierze pod uwagę tylko warstwy językowej. Oprócz ograniczeń technicznych tłumacz musi się także zmierzyć z ograniczeniami socjokulturowymi, które często w znaczący sposób rzutują na przekład.  W translatoryce powszechna jest opinia, że tłumacz–literat jest artystą, który oprócz wykształcenia ma też talent i predyspozycje.(10) Rola tłumacza w procesie przekładu jest bardzo ważna, gdyż staje się on współautorem dzieła, które tłumaczy. Niektórzy uważają, że tłumaczenie filmowe jest mało istotnym typem tłumaczenia. Jednak w dzisiejszych czasach, w dobie elektroniki, tłumaczenie filmowe ma prawdopodobnie większy zasięg i wpływ na komunikację międzynarodową niż tłumaczenie literackie.  

Niestety, często wynikiem tłumaczenia audiowizualnego jest utrata znacznej ilości tekstu, co jest konieczne ze względu na kondensację treści. Skróty, przybliżenia czy streszczenia mają na celu doprowadzenie do zrozumienia sensu przekazu przez odbiorcę mówiącego innym językiem.(11) Wiążę się to również z problemami transferu kulturowego, ponieważ język docelowy nie posiada takich samych środków strukturalnych jak język oryginału, dlatego treść przekładu ulega często znacznych zmianom. 

Specyficzne zjawiska kulturowe np. tradycje, systemy prawne itp., nie posiadają odpowiedników w języku docelowym. Wybór najodpowiedniejszej strategii przekładu należy do tłumacza i zależy od celu tłumaczenia, sensu ogólnego tekstu oraz grupy odbiorców, do których adresowane jest tłumaczenie. W przekładzie filmowym należy przekazać sens obrazu, przeprowadzić selekcję treści w kategorii przestrzeni i czasu oraz skondensować tekst. Kanały dźwiękowy, werbalny i niewerbalny podlegają tłumaczeniu za pomocą różnych technik. Bardzo ważny jest odpowiedni przekład tytułu, ponieważ pełni on funkcję nominatywną, restytucyjną oraz pragmatyczną (nazywa tekst, określa treść filmu oraz oddziałuje na odbiorcę, jest jak reklama filmu). W przekazie telewizyjnym lub filmowym nie ma możliwości cofnięcia się do poprzedniej sceny w przypadku niezrozumienia, dlatego należy zadbać o to, by prędkość przekazu umożliwiła natychmiastowe rozumienie sceny i tekstu.(12)

Humor jest jednym z elementów komizmu – określa się go jako proces, który realizuje się w konkretnych sytuacjach. Potrzeba do niego obiektu komicznego i obserwatora, który go zauważy i będzie mógł odebrać jako zabawny.(13) Ten proces jest wykorzystywany w wielu produkcjach filmowych, zwłaszcza w komediach, gdyż ich celem jest rozbawienie widza. Najtrudniejsze w przekładzie są gry językowe oparte na homonimii, homofonii lub wieloznaczności leksykalnych. Tłumacz może również zastosować zasadę kompensacji, której definicja zostanie omówiona w kolejnym rozdziale. W poniższej tabeli przedstawię zestawienie oryginalnej wersji językowej z polskim przekładem. 

Pierwszą różnicą pomiędzy językami, którą można zauważyć, jest to, że język polski wykorzystuje więcej leksyki potocznej i posiada cechy komiczne: stosuje slang młodzieżowy w przypadku babci Kapturka oraz gry słowne. W sztuce filmowej i przekładzie audiowizualnym mamy również do czynienia z aluzjami do innych tekstów danej kultury, z którymi tłumacz musi się zmierzyć.(14) Obecne są także liczne gry słowne dla uzyskania efektu śmieszności. Na przykład quilting bee to bardzo popularne wydarzenie społeczne w połowie lat 90. w Wielkiej Brytanii, które zbierało kobiety chcące spędzić razem czas i poplotkować, jednocześnie szyjąc, haftując, wyszywając(15), natomiast bingo parlors to salony gier, w których można było zagrać w bingo i inne gry towarzyskie. Tłumacz umieścił je w polskich realiach pod nieco inną nazwą, by uwiarygodnić kwestię dialogową. 

Przeciwna drużyna w zawodach narciarskich (ang. the hardcore european team) zastała przedstawiona jako hardcore’owa europejska ekipa, a w wersji polskiej nadano jej humorystyczny sens poprzez ośmieszenie ich stroju i wyglądu. Uważam, że współczesne dzieci nie będą wiedziały jak wyglądały ortaliony z NRD, ale pozostałej części publiczności z pewnością się to porównanie spodoba. 

Powyższa tabelka zawiera idiomy w języku angielskim, które zostały całkowicie zmienione w wersji polskiej, tak by zostały lepiej zrozumiane, ale zachowały swój sens.  W pierwszym przykładzie otrzymać zakaz zbliżania się zostaje użyte w stosunku do wilka, by trzymał się z daleka, dlatego też Czerwony Kapturek pyta czy wykupił abonament. W drugim przypadku idiom wskazuje na ewidentny błąd, pomyłkę, głupotę tego, do kogo jest skierowany – warczeć pod niewłaściwym drzewem.(16) Chodziło o inspektora Grizzly, który nie potrafił przesłuchać podejrzanych i dlatego Nick Flippers wykorzystał grę słów, by pokazać swoją błyskotliwość i niedopatrzenie podwładnego. 

Podobne zabiegi wykorzystano w kolejnych przykładach: przeliczyć kury zanim zostaną złapane, dostać lanie/oberwać od kogoś oraz dostaniesz cytryny, zrobisz lemoniadę zostały zamienione na polskie odpowiedniki, które o wiele lepiej wyrażają sens wypowiedzi i dodają im charakter.(17) Dodatkową trudnością w tłumaczeniu z języka angielskiego jest zupełnie inna gramatyka tego języka, który nie posiada odmiany fleksyjnej oraz deklinacji i koniugacji.

Wyraźnie widać, że język chorwacki w przekładzie pozostał wierniejszy oryginalnemu językowi angielskiemu. W większości przykładów tłumaczenie zostało wykonane w sposób dosłowny lub prawie dosłowny, by nie utracić sensu pierwowzoru. Na przykład: duży koleś/chłop – duży chłopak; ty szalony wilku – ty głupi wilku.(18) Użyto gier słownych jak np. w wyrażeniu „ax” him i ga nasekirati, ponieważ istnieje czasownik kierować się, który po przestawieniu partykuły „się” będzie brzmiał się kierować, co może być od razu skojarzone z siekierą i budzi śmieszność. Podobnym przykładem języka potocznego jest słowo roba przetłumaczone z angielskiego słowa loot, czyli łup, coś wartościowego, a roba to określenie materiału lub towaru.(19)

Tłumaczeniem niedosłownym tłumacz posłużył się w przykładzie trzecim, ponieważ Alamo to miejsce starcia zbrojnego w Teksasie w Stanach Zjednoczonych, w którym zginęło kilkaset osób, a Mirogoj to cmentarz w Zagrzebiu. Z pewnościa tłumacz chciał dopasować miejsce spoczynku poległych do rzeczywistości najbardziej znanej Chorwatom. 

Ostatni z powyższych przykładów to wykrzyknienie jasne, pewnie w języku angielskim, natomiast po chorwacku jest to zwrot bezpośredni do znajomego, ponieważ cool faco może oznaczać: super mordo, nieźle ziom.(20) Takie potoczne zwroty są charakterystyczne dla grup przyjaciół, którzy dobrze się znają i często ich używają w języku mówionym, rozmowach między sobą. Humor można przeanalizować również w przypadku idiomów i zwrotów utartych:

Zaczynając od pierwszego przykładu można już zauważyć, że znaczenie leksykalne obu języków dość mocno różni się od siebie. Po dosłownym przetłumaczeniu otrzymamy: nie licz kurczaków póki się nie wyklują. Tłumacząc na polski otrzymamy frazeologizmy takie jak: nie chwal dnia przed zachodem słońca, nie mów hop, póki nie przeskoczysz czy też nie dziel skóry na niedźwiedziu, który jest w lesie. W drugim przykładzie użyto tłumaczenia dosłownego by uzyskać: życie na krawędzi(21), podobnie jak w ostatnim przykładzie w powyższej tabeli.

W języku angielskim good work zostało przetłumaczone na chorwacki jako svaka čast, czyli szacun, uszanowanie, szacuneczek(22). Jest to potoczne i powszechne stwierdzenie w języku mówionym Chorwatów. Podobnie jak w Polsce często używa się określenia ani widu, ani słychu w znaczeniu braku jakiejkolwiek wiedzy na dany temat, tak też w obu wersjach językowych użyto tego zwrotu. 

W czasie przesłuchiwania świadków inspektor Nick używa wyrażenia spill the beans co oznacza potocznie wygadać się, puścić farbę. Tłumacz chorwacki wykorzystuje idiom wypaplać nawet najtwardszy orzech w znaczeniu najgorszej prawdy. Podobieństwo do języka polskiego widać również w pytaniu o bójkę wilka i Czerwonego Kapturka, co  w poszczególnych językach brzmi następująco: po angielsku – dostałeś lanie, po chorwacku – zbiła cię jak woła, po polsku – no to nieźle pan oberwał. Bliższym znaczeniowo zwrotem byłby frazeologizm zbić jak psa, ale uważam, że nie pasowałby do filmu dla dzieci.(23)

Pojawia się również idiom złapać na gorącym uczynku. Wilk używa tego sformułowania, gdy stara się dogonić uciekającego Czerwonego Kapturka. W języku oryginału frazeologizm ten brzmi dokładnie tak, jak po polsku, natomiast w języku chorwackim można tylko przyłapać kogoś w czasie czynu/działania, ale znaczy to samo.

Ostatnim interesującym przykładem jest scena, w której do przesłuchań policji dołącza inspektor Flippers. Policjant Grizzly nie jest z tego powodu zachwycony i dlatego inspektor używa idiomu wstać lewą nogą, co oznacza być niezadowolonym lub być w złym nastroju od samego rana. Język oryginału wykorzystuje hibernację niedźwiedzia w czasie zimy, a język przekładu chorwackiego zimowy sen po złej stronie jaskini. Słownik języka angielskiego podaje również inną wersję tego idiomu bliższą polskiej: wstać po złej stronie łóżka(24).

Podsumowując aspekt humorystyczny filmu stwierdzam, że bliższy językowi oryginalnemu jest język chorwacki. Powodem większej rozbieżności w przekładzie polskim może być różnorodność kulturowa i leksykalna tego języka. Komizm jest jednak główną zaletą filmów animowanych, ponieważ występuje we wszystkich trzech rodzajach: słownym, sytuacyjnym i postaciowym. Mimo różnic gramatycznych lub leksykalnych w języku oryginału i przekładów, z pewnością charakter humorystyczny został zachowany i efekt rozbawienia, jaki ma za zadanie wywołać obiekt badań, zostanie uzyskany. Język polski stara się bardziej przekształcić tekst na swoje potrzeby, aby rozbawić odbiorcę. Zdecydowanie silniej zaznaczone są różnice w humorze, ponieważ w przekładzie polskim można zauważyć w wielu przypadkach częściowe lub całkowite odejście od oryginału. Humor jest bardzo ważnym aspektem w odbiorze pojedynczych kwestii dialogowych, jak i całości treści filmu, jednak uważam, że niuanse semantyczne nie wpływały w żadnym z filmów na negatywną lub niepożądaną percepcję produkcji.

Korekta: Patryk Borowiak

Przypisy:

(1) T. Tomaszkiewicz, Przekład audiowizualny, Warszawa 2006.

(2) K. Hejwowski, Kognitywno-komunikacyjna teoria przekładu, Warszawa 2006.

(3) Ł. Bednarczuk-Kravić, A. Hofman-Pianka, Kieszonkowy słownik chorwacko-polski, polsko-chorwacki, Warszawa 2003.

(4) Harper Collins Publisher, Praktyczny słownik angielsko-polski, polsko-angielski, Warszawa 1997.

(5) P. Żmigrodzki, Wielki słownik języka polskiego, PWN 2018.

(6) https://hjp.znanje.hr/index.php?show=search.

(7) A. Palion-Musioł, Przekład audiowizualny jako wyzwanie dla współczesnego tłumacza. Narzędzia oraz metody wykorzystywane w procesie translatorycznym, Katowice 2012.

(8) Ibidem.

(9) A. Belczyk, Tłumaczenie filmów, Wilkowice 2007.

(10) Ł. Bogucki, Tłumaczenie wspomagane komputerowo, Warszawa 2009, s. 14.

(11) T. Tomaszkiewicz, Przekład audiowizualny, Warszawa 2006, s. 125.

(12) Ibidem, s. 55.

(13) T. Tomaszkiewicz, Przekład audiowizualny, Warszawa 2006, s. 182.

(14) T. Tomaszkiewicz, Przekład audiowizualny, Warszawa 2006, s. 177.

(15) Harper Collins Publisher, Praktyczny słownik angielsko-polski, polsko-angielski, Warszawa 1997, s. 313.

(16) Ibidem, s. 177.

(17) Ibidem, s. 225.

(18) http://hjp.znanje.hr/index.php?show=search [dostęp: 05.05.2022].

(19) Harper Collins Publisher, Praktyczny słownik angielsko-polski, polsko-angielski, Warszawa 1997, s. 233.

(20) http://hjp.znanje.hr/index.php?show=search [dostęp: 08.05.2022].

(21) A. Kłosińska, Wielki słownik frazeologiczny PWN z przysłowiami, Warszawa 2005.

(22) http://hjp.znanje.hr/index.php?show=search_by_id&id=f1tgXxU%3D [dostęp: 10.05.2022].

(23) Ibidem.

(24) A. Kłosińska, Wielki słownik frazeologiczny PWN z przysłowiami, Warszawa 2005.

Bibliografia:

A. Belczyk, Tłumaczenie filmów, Wilkowice 2007.

A. Kłosińska, Wielki słownik frazeologiczny PWN z przysłowiami, Warszawa 2005.          

A. Palion-Musioł, Przekład audiowizualny jako wyzwanie dla współczesnego tłumacza. Narzędzia oraz metody wykorzystywane w procesie translatorycznym, Katowice 2012.

G. Carme, Humor i literatura, Valencia 2001.

Harper Collins Publisher, Praktyczny słownik angielsko-polski, polsko-angielski, Warszawa 1997.

Ł. Bogucki, Tłumaczenie wspomagane komputerowo, Warszawa 2009.

M. Tryuk, O przekładzie filmowym, Kraków 2014.

P. Żmigrodzki, Wielki słownik języka polskiego, PWN 2018.

T. Tomaszkiewisz, Przekład audiowizualny, PWN, Warszawa 2006.

Źródła internetowe:

http://hjp.znanje.hr [dostęp: 08.05.2022].

https://www.springfieldspringfield.co.uk/movie_script.php?movie=hoodwinked [dostęp: 08.05.2022].

Filmy:

Cory Edwards (16.12.2005 – USA), Hoodwinked!

Cory Edwards (03.03.2006 – Polska), Czerwony Kapturek – Prawdziwa historia; USA (animacja, familijny, komedia).

Cory Edwards (2006), Tko je smjestio Crvenkapici?

The article The humor and idioms based on the animated film „Hoodwinked – the true story” was created on the basis on the thesis „Hoodwinked – the true story” – the comparison of translations. The study concentrates on working out the humor which is included in the film productions, based on the comparison presents the similarities and the differences between languages. The important elements are the cultural differences and the phrasal verbs which in a large degree have an influence on the translator’s work and the selection of the language resources. The materials, which are used to make the thesis, are the linguistic and translation texts, which allows to broaden the scope of research.