Poszukując swoich korzeni, można dotrzeć w miejsca nieoczywiste. Czasem coś, co na pierwszy rzut oka wygląda dla nas znajomo, w rzeczywistości ma setki lat i pochodzi z innej kultury. Tak też jest chociażby w przypadku świata sportu i nazewnictwa klubów piłkarskich prowadzącego do starożytnej Grecji. Spuścizna antyczna różnymi drogami dotarła do Słowian i wciąż wpływa na ich życie codzienne za pomocą greckich zapożyczeń, nazw własnych, historii i mitologii. Ponadczasowość greckiej kultury i języka greckiego możliwa jest do pokazania na przykładzie wybranych nazw klubów piłkarskich w województwie wielkopolskim i Chorwacji. 

Ze względu na tematyczną wyrazistość przykładów można wprowadzić podział na trzy kategorie: nazwy geograficzne, nazwy osobowe oraz pozostałe nazwy.   

Nazwy geograficzne 

Wśród klubów wykorzystujących w swoich nazwach greckie toponimy przed szereg wychodzi Sparta (chorw. Šparta). To starożytne państwo-miasto jest znane przede wszystkim ze względu na swój militarny charakter i prowadzone wojny, dlatego funkcjonuje dzisiaj jako symbol waleczności, honoru, męstwa. Są to też cechy wpisujące się w formułę rywalizacji sportowej oraz identyfikacji klubu, a właściwie drużyny piłkarskiej, która chce się wykazać odwagą i walecznością na boisku niczym słynne wojska spartańskie. Taka symbolika sprawia, że kluby o nazwie Sparta są jednymi z najpopularniejszych i najstarszych. (2) Co za tym idzie, można wymienić liczne przykłady z Polski: Sparta Barłogi, Sparta Brody, Sparta Miejska Górka, Sparta Oborniki, Sparta Russów, Sparta Szamotuły, Sparta Złotów, Błękitni-Sparta Kotlin; oraz z Chorwacji: Šparta Beli Manastir, Šparta Zagreb. Nazwa Sparta często jest też odzwierciedlana graficzne w herbach klubowych w formie charakterystycznego hełmu lub popiersia spartańskiego hoplity. 

Warto tu również wspomnieć o chorwackim klubie Spartak Mala Subotica, którego nazwa pochodzi od imienia słynnego rzymskiego gladiatora, również wywodzącego się od greckiej Sparty. Spartak, w Polsce znany jako Spartakus, jest symbolem siły, waleczności oraz zdolności przywódczych, więc idealnie wpisuje się w pojęcie ducha sportu. 

Drugim najczęstszym toponimem jest Olimpia (chorw. Olimpija), która w starożytności była znana jako miejsce rozgrywania igrzysk olimpijskich ku czci Zeusa. Igrzyska i Olimpia stały się w późniejszym czasie symbolem i kolebką rywalizacji sportowej, nieodłącznego elementu każdej dyscypliny sportu. Takie skojarzenia zostały upamiętnione w nazwach, których przykłady można znaleźć zarówno w Polsce (Olimpia Brzeziny, Olimpia Poznań, Olimpia Koło), jak i w Chorwacji (Olimpija Osijek). 

Bardziej tajemnicza i oryginalna jest nazwa chorwackiego klubu Enkel Popovići, mającej pochodzić od dawnej nazwy regionu Konavle w Dalmacji w czasach antycznej Grecji. Pomimo istnienia greckiej (Ἐγχέλη) i łacińskiej (Enchele) formy toponimu, od której wywodzi się Enkel, w Polsce nie przyjął się jej rodzimy odpowiednik. Bez wątpienia można ją jednak przypisać iliryjskiemu plemieniu Enchelejczyków i pojawiającej się w mitologii greckiej krainy, w której żyli. 

Nazwa klubu Arbanasi Zadar pochodzi z kolei od jednej z dzielnic miasta będącego siedzibą żupanii zadarskiej. W XVIII wieku osiedlili się w niej katoliccy Albańczycy, czyli właśnie Arbanasi (których nazwa ma źródło w greckim Αρβανίτες).

Z grupą nazw geograficznych powiązany jest przykład nazwy wielkopolskiego klubu Maratończyk Brzeźno. Chociaż Maratończyk nie jest toponimem, to swoje korzenie ma w greckim Maratonie i symbolizuje wytrwałość, siłę oraz dobrą kondycję fizyczną. Podobnie jak założyciele klubu, maratończyka kojarzymy dzisiaj raczej jako uczestnika biegu typu maraton, a nie mieszkańca greckiej miejscowości. 

Nazwy postaci 

Bardzo różnorodną grupę stanowią nazwy klubów będące antroponimami. Pochodzą one najczęściej z greckiej mitologii, w której można znaleźć dużą liczbę postaci reprezentujących pewne określone i zakorzenione w kulturze cechy. 

Ajaks był drugim, po Achillesie, najodważniejszym i najsilniejszym uczestnikiem wojny trojańskiej, a co za tym idzie, bardzo dobrze wykazywał się na polu bitwy. Dzisiaj kluby nazwane na cześć tego wojownika uczestniczą w bitwach na boiskach piłkarskich, gdzie starają się odznaczyć wolą walki niczym ich imiennik. Są to polski Ajax Rojów oraz chorwacki Drava-Ajax Sveti Đurđ . (3)(4)

Atena, grecka bogini mądrości, również była symbolem waleczności i nie bez powodu została patronką jednej z żeńskich drużyn piłkarskich – Atena Poznań. Co ciekawe, w Chorwacji przed II wojną światową działał z kolei męski klub Atena Zagreb. 

Orion był mitologicznym olbrzymem i myśliwym, obdarzonym wyjątkową siłą. Na jego cześć nazwano jeden z gwiazdozbiorów oraz klub piłkarski Orion Skulsk. Drużyna niegdyś grała w wielkopolskiej Klasie B, a dzisiaj zajmuje się szkoleniem młodzieży. 

Helios z kolei to w greckiej mitologii uosobienie Słońca, bóstwo jeżdżące po niebie w ognistym rydwanie. Jak podaje Władysław Kopaliński(5), słońce można postrzegać jako symbol chwały, wspaniałości i ognia, a także triumfu i źródła energii, czyli wartości potrzebnych piłkarzom na boisku. Przykładami klubów nazwanych imieniem boga Słońca są Helios Czempiń i Helios Bucz. 

Urania była córką Zeusa oraz muzą astronomii i geometrii, której atrybutami zostały cyrkiel i kula nieba. Jest ona jednym z symboli nauki i mądrości, a od 1922 roku w Dalmacji funkcjonuje klub nazwany jej imieniem, Urania Baška Voda. Nazwę zaproponował jeden z założycieli klubu – Šimun Sikavica, który chciał w ten sposób nawiązać do tradycji marynarskich i nawigacji astronomicznej stosowanej podczas podróży morskich: 

Naši djedovi i očevi, dobri ljudi i hrabri pomorci, ploveći morima i oceanima upoznavali su mnoge zemlje s ljepotama našeg dragog zavičaja i tako ga približavali svijetu. Plovili su oni bez busola i ostalih navigacijskih instrumenata te se ravnali po planetu Uranu. Na nepreglednim pučinama bio im je on sigurna zvijezda vodilja. Neka se zato naš nogometni klub zove Urania i neka on bude zvijezda vodilja omladini Baške Vode. (6)

Ponadto w dwudziestoleciu międzywojennym w poznańskiej dzielnicy Starołęka również działał klub o takiej nazwie (Urania Starołęka).

Można wymienić kolejny przykład z Chorwacji, tym razem pochodzący jednak z odległej od morza Slawonii. W 1930 roku pracownicy osijeckiej elektrowni założyli klub piłkarski i nazwali go Elektra Osijek. Nazwa ta była nieprzypadkowa i miała kojarzyć się z wykonywanym przez nich zawodem, dlatego też inspiracją było greckie imię Elektra, pojawiające się kilkakrotnie w mitologii greckiej (imię to nosiła jedna z Plejad, a także córka Agamemnona i Klitajmestry).

Pozostałe nazwy 

Na uwagę zasługuje grupa klubów, których nazwy związane są z tematyką kosmiczną. Przykładem z Chorwacji jest nazwa klubu Meteor Slakovci, pochodząca od meteoru, czyli zjawiska astronomicznego, którego nazwa wywodzi się z greckiego μετέωρος (‘uniesiony w powietrze’). Pod Poznaniem można z kolei znaleźć klub o nazwie Antares Zalasewo, nazwany po jednej z gwiazd w gwiazdozbiorze Skorpiona (jej nazwa pochodzi od greckiego wyrażenia ἀντί Ἄρης, znaczącego ‘podobny do Aresa’(7)). 

Interesującym przypadkiem jest nazwa zespołu Old Boys Sady Pluton, powstałego w 2022 roku. Zespół ten, przed fuzją z drużyną Old Boys Sady, nazywał się Pluton Przeźmierowo i był jednym z najmłodszych klubów w województwie wielkopolskim, założonym w 2020 roku. Jego nazwa pochodzi od planety karłowatej, nazwanej na cześć rzymskiego boga świata podziemnego. Imię to jednak pochodzi z mitologii i języka greckiego, bowiem mianem Pluton (gr. Πλούτων) określano też greckiego władcę Podziemia, Hadesa. 

Przykładem już bardziej przyziemnej nazwy jest Dyskobolia Grodzisk Wielkopolski. To jeden z najbardziej znanych klubów piłkarskich w województwie wielkopolskim, którego lata świetności przypadały na przełom XIX i XX wieku, kiedy Dyskobolia grała na najwyższym poziomie ligowym w Polsce. Historia nazwy sięga roku 1922 roku i powstania klubu. Jak się okazuje, jej wybór nie był łatwy: 

Z relacji, jakie udało się otrzymać od grodziszczan żyjących w ówczesnym okresie, spór o nazwę drużyny był dość poważny, jednak ostatecznie zdecydowano, że będzie to „Dyskobolia”. Nazwa odważna, charakterystyczna, lecz przede wszystkim oryginalna i wybitnie sportowa. Nawiązuje bowiem do dyscypliny, która w starożytnej Grecji i tamtejszych igrzyskach olimpijskich występowała od początku ich istnienia, mowa o rzucie dyskiem i uprawiających tę dyscyplinę „Dyskobolach”. (8)

Wybór padł na antycznego dyskobola, który jest nieodzownym elementem herbu klubowego (za wzór posłużyła słynna rzeźba Myrona z V w. p.n.e). 

Skoro mowa o dyskobolu i rzucie dyskiem, jako jedno ze skojarzeń przychodzi pięciobój. Międzynarodowa nazwa tego rodzaju rywalizacji sportowej, pentatlon, pochodzi z języka greckiego (πένταθλον). W dwudziestoleciu międzywojennym taką nazwę nosił jeden z wielosekcyjnych klubów ze stolicy Wielkopolski Pentatlon Poznań, który miał też sekcję piłkarską. 

Nazwy pochodzenia greckiego można znaleźć w wielu miejscach na piłkarskiej mapie województwa wielkopolskiego oraz Chorwacji. Są one często wykorzystywane ze względu na swoją symbolikę i zakorzenienie w kulturze. Na nadawanie takich nazw wpływ miały również czasy, w których kluby powstawały. Jak zauważa Kordian Kuczma: 

Pojawienie się nazw klubowych zaczerpniętych z historii i mitologii było jednym z przejawów dziewiętnastowiecznego rozkwitu romantyzmu oraz idei nacjonalistycznych. Tym samym tendencję tę można postawić na równi z innymi dowodami wpływu tych prądów na życie umysłowe epoki – budową monumentalnych pomników, zakładaniem różnego rodzaju „Panteonów” i „Alej Zasłużonych”, tworzeniem epopei narodowych, odkrywaniem legend i sag. (9)

Widać to szczególnie w przypadku wymienionych w tekście drużyn założonych w dwudziestoleciu międzywojennym i wcześniej, które swoimi nazwami nawiązują do historii i mitologii greckiej. Do podobnych wniosków dochodzi Jan Ożdżyński, który wyodrębnia trzy okresy kształtowania się nazewnictwa klubowego, a nazwy-symbole (do których zalicza m.in. nazwy mitologiczne) przypisuje najstarszej grupie nazewniczej: 

Najogólniej wyróżnić można: najstarszą warstwę nazewnictwa klubowego (sprzed 1910 r.), dalej zrąb nazw ukształtowany w okresie międzywojennym oraz zespół nazw charakterystycznych dla okresu powojennego. W warstwie najstarszej dominują nazwy symbole i zlatynizowane nazwy miejscowości. W okresie międzywojennym ukształtowały się najważniejsze tendencje słowotwórcze i typy znaczeniowe spotykane obecnie. (10)

Przytoczone nazwy polskich i chorwackich klubów są do siebie bardzo zbliżone tematycznie i koncentrują się głównie wokół nazewnictwa związanego z mitologią grecką. Niektóre z nazw są popularniejsze i częściej wykorzystywane, jednak z drugiej strony znajdą się również oryginalne, wyjątkowe i nieoczywiste przykłady. Nazwy wspólne dla obu badanych obszarów, czyli Sparta/Šparta, Olimpia/Olimpija, Ajax, Atena oraz Urania mają swoje źródło w powszechnych w Europie motywach kojarzonych ze spuścizną antyczną (historia i mitologia starożytnej Grecji). Nazwy Enkel i Arbanasi, które występują tylko w Chorwacji, wynikają z położenia geograficznego miejscowości, w których kluby mają swoją siedzibę (regiony geograficznie bliskie kulturze i językowi greckiemu)(11). Spośród nazw, które wystąpiły tylko w województwie wielkopolskim można z kolei wyodrębnić grupę nazw astronomiczno-mitologicznych (Orion, Helios, Antares, Pluton), jednak trudno byłoby znaleźć dla nich wspólny klucz uzasadniający ich wykorzystanie przy nazwaniu klubu.

Dziedzictwo starożytnej Grecji jest silnie zakorzenione w kulturze krajów słowiańskich, więc można przypuszczać, że również nowo powstałe kluby piłkarskie będą sięgały do ponadczasowych greckich źródeł w poszukiwaniu inspiracji dla nazwania drużyny. Takie prognozy tworzą potencjał do kolejnych badań w przyszłości, które w połączeniu z analizą nazw klubów pochodzenia łacińskiego mogłyby utworzyć pełny obraz wpływu kultury antycznej (greckiej i łacińskiej) na nazewnictwo sportowe. 

Korekta: Marta Piasecka

(1) Artykuł zajmuje się częścią obszerniejszych badań poświęconych nazwom klubów piłkarskich w państwach słowiańskich. W tekście zostały wykorzystane przykłady z mojej pracy licencjackiej Nazwy klubów piłkarskich w Dalmacji w sezonie 2021/2022, napisanej pod kierunkiem dr. hab. Patryka Borowiaka (Poznań 2022).

(2) Szerzej o symbolice i powiązaniach Sparty ze sportem pisze Dariusz Słapek w tekście Sport w Sparcie, Sparta w sporcie. Spartan mirage w nowożytnym ruchu sportowym („Almanach Historyczny” 2021, Tom XXIII). Autor pochyla się w nim również nad przykładami holenderskich klubów o nazwie Sparta. 

(3) Klub ma podwójną nazwę, ponieważ powstał po fuzji dwóch drużyn z sąsiednich miejscowości (Drava Sveti Đurđ i Ajax Komarnica Ludbreška).

(4) Nazwy te jednak pochodzą od łacińskiej wersji imienia (Aiax), bowiem grecki oryginał brzmi Αἴας. Niewykluczone, że źródłem inspiracji dla założycieli klubów mógł być słynny holenderski klub Ajax Amsterdam.

(5) W. Kopaliński, Słownik symboli, Warszawa 1990, s. 386.

(6) http://www.nk-urania.hr/klub_povjest.html, 18.09.2008, Wayback Machine, 

https://web.archive.org/web/20080918212012/http://www.nk-urania.hr/klub_povjest.html (dostęp: 21.12.2022).

(7) Antares jest jedną z jaśniejszych gwiazd w gwiazdozbiorze, w związku z czym porównywany był do planety Mars (rzymskiego odpowiednika Aresa), która również charakteryzuje się wyrazistym, czerwonym kolorem  (https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Gazetteer/Topics/astronomy/_Texts/secondary/ALLSTA/Scorpio*.htm) (dostęp: 21.12.2022).

(8) https://naszadyskobolia.pl/historia-i-osiagniecia/ (dostęp: 21.12.2022).

(9) K. Kuczma, Historia i mitologia w nazwach klubów piłkarskich (1). Polska, „Sport Wyczynowy” 2010, nr 3, s. 196.

(10) J. Ożdżyński, Nazwy polskich klubów sportowych, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie” 1973, Zeszyt 47, Tom II, s. 122. 

(11) Występujące w Chorwacji nazwy Spartak oraz Meteor nie mają swoich przedstawicieli w województwie wielkopolskim, jednak przykłady tak nazwanych klubów można znaleźć w innych województwach (np. Spartak Deszczno, Spartak Wielkanoc-Gołcza, Spartakus Daleszyce, Meteor Pinczyn, Meteor Reczyce, Meteor Silno).

Bibliografia 

J. Gierszal, Nazwy klubów piłkarskich w Dalmacji w sezonie 2021/2022, praca licencjacka, Poznań 2022.

P. Grimal, Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, Wrocław 1987.

W. Kopaliński, Słownik symboli, Warszawa 1990. 

K. Kuczma, Historia i mitologia w nazwach klubów piłkarskich (1). Polska, „Sport Wyczynowy” 2010, nr 3.

J. Owsiański, T. Siwiński, Historia futbolu wielkopolskiego, Poznań 2013. 

J. Ożdżyński, Nazwy polskich klubów sportowych, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny
Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie” 1973, Zeszyt 47. 

D. Słapek, Sport w Sparcie, Sparta w sporcie. Spartan mirage w nowożytnym ruchu sportowym, „Almanach Historyczny” 2021, Tom XXIII. 

Źródła internetowe

http://www.90minut.pl/ (dostęp: 21.12.2022).

http://nogomet.lzmk.hr  (dostęp: 21.12.2022).

https://hjp.znanje.hr/ (dostęp: 21.12.2022).

http://www.nk-urania.hr/klub_povjest.html, 18.09.2008, Wayback Machine, https://web.archive.org/web/20080918212012/http://www.nk-urania.hr/klub_povjest.html (dostęp: 21.12.2022).

https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Gazetteer/Topics/astronomy/_Texts/secondary/ALLSTA/Scorpio*.html (dostęp: 21.12.2022).

https://naszadyskobolia.pl/historia-i-osiagniecia/ (dostęp: 21.12.2022).